ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΝΑΩΝ
Ευκτήριος Οίκος :ο πρώτος ναός
Στις απαρχές της χριστιανικής λατρείας οι συγκεντρώσεις των πιστών γίνονταν σε σπίτια, που οι πλούσιοι χριστιανοί παραχωρούσαν για να τελεστούν τα Μυστήρια και να βαπτιστούν εκείνοι που ήθελαν να γίνουν χριστιανοί. Τους χώρους αυτούς τους ονόμαζαν ευκτήριους οίκους ή αγάπες, διότι εκεί τελούνταν και οι αγάπες, δηλαδή τα κοινά γεύματα των πρώτων χριστιανών.
Κατακόμβες
Κατά τη διάρκεια των διωγμών οι χριστιανοί τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία μυστικά, κυρίως στις κατακόμβες. Πρόκειται για υπόγειες βαθιές στοές, στις οποίες θάβονταν οι νεκροί των χριστιανικών και Εβραϊκών κοινοτήτων κατά τον 2ο - 4ο αι μ.Χ. Σκάπτονταν σε περιοχές με μαλακά πετρώματα ή χρησιμοποιούνταν εγκαταλελειμένα λατομεία. Οι κατακόμβες χρησιμοποιήθηκαν μόνο σε περιπτώσεις σκληρών διωγμών λόγω της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του υπογείου τάφου.Στο χώρο τους προβλεπόταν και η κατασκευή επιφάνειας για την τέλεση των μυστηρίων.
Παλαιοχριστιανικοί ναοί
Από τα τέλη του 2ου αι. άρχισαν να κτίζονται ιδιόκτητοι χριστιανικοί ναοί. Οι χριστιανοί εκμεταλλευόμενοι τον ρωμαϊκό νόμο για τις λεγόμενες «ταφικές εταιρείες», που τους έδινε το δικαίωμα να έχουν ιδιόκτητο χώρο συνάθροισης των μελών τους και κοιμητήριο, κατάφεραν να δημιουργήσουν τους πρώτους νόμιμους ναούς τους. Το σχήμα τους ήταν απλό, επίμηκες και έμοιαζε με τις μετέπειτα χριστιανικές βασιλικές, ή ήταν κυκλικά, περίκεντρα και οκταγωνικά κτήρια και κατά κανόνα ήταν στραμμένοι προς την ανατολή. Ονομάζονταν Ευκτήρια, (Oratoria), Κυριακά (Dominicia), Βασιλικές (Basilica) και Μαρτύρια, διότι οι ναΐσκοι αυτοί ήταν κτισμένοι πάνω σε τάφους των μαρτύρων. Η αρχαιότερη λεπτομερής περιγραφή χριστιανικού ναού, η οποία έφτασε ως τις μέρες μας, είναι του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσεβίου. Πρόκειται για το ναό του Παυλίνου στην Τύρο, ο οποίος ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 313 και 322μ.Χ. Ήταν ένα περίστυλο τετράγωνο κτίριο το οποίο έμοιαζε με τις κατοπινές βασιλικές. Ο διάκοσμος αυτών των πρώτων χριστιανικών ναών, όπως και των κατακομβών περιλάμβανε συμβολικές και διακοσμητικές παραστάσεις, ( ιχθύς, μονόγραμμα του Χριστού, περιστερά, φοίνικας , καλός Ποιμένας - Ορφέας, άγκυρα, άμπελος, άνθη, καρποί, κ.ά.).
Περίκεντρος ή ροτόντα
Mια ιδιαίτερη κατηγορία ναών υπήρξαν τα περίκεντρα, κυκλικά ή πολυγωνικά κτήρια, δηλαδή οικοδομήματα που χαρακτηρίζονται από μία ομοιόμορφη διάταξη γύρω από ένα κέντρο,τα οποία κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής εποχής χρησιμοποιήθηκαν ως ναοί ή ταφικά μνημεία.Αργότερα μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς ή Βαπτιστήρια, όπως για παράδειγμα συνέβη με το Μνημείο του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη που αφιερώθηκε στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους.
Βασιλική
Μετά το τέλος των διωγμών άρχισαν να κτίζονται μεγάλοι ναοί σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Πρόκειται για τις περίφημες παλαιοχριστιανικές βασιλικές, οι οποίες ήταν τεράστια ορθογώνια κτίρια, χωρισμένα εσωτερικά, με σειρές από κίονες, σε κλίτη, τα οποία κυριάρχησαν τον 4ο αι. Ο τύπος και η ονομασία της βασιλικής προήλθε από τον διαδεδομένο τύπο των μεγάλων δημόσιων πολύστυλων οικοδομημάτων των ρωμαϊκών αγορών (basilicas forences), τα οποία χρησίμευαν για εμπορικές συναλλαγές και δικαστήρια. Τα συγκεκριμένα στηρίζονταν στο αρχιτεκτονικό σχέδιο της Βασιλείου στοάς της Αθηναϊκής αγοράς, έδρας του επώνυμου άρχοντος- βασιλέως. Τα κλίτη των βασιλικών ήταν τρία, πέντε, επτά, μέχρι και εννέα και χωρίζονταν με κίονες ή πεσσούς. Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το ψηλότερο.
Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα. Πάνω από το βόρειο και νότιο κλίτος συχνά σχηματίζονταν υπερώα (ανωδομή ) τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι τοίχοι καλύπτονταν από λεπτά και πολύχρωμα μάρμαρα (ορθομαρμάρωση) ενώ πάνω από αυτά υπήρχαν ψηφιδωτά. Στην ανατολική άκρη του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το Ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως ναού. Χωριζόταν αρχικά από τον υπόλοιπο ναό με χαμηλό ικρίωμα (χώρισμα) το οποίο στη συνέχεια εξελίχθηκε στο τέμπλο όπως το γνωρίζουμε σήμερα.Στο κέντρο του βρισκόταν η Αγία Τράπεζα και πίσω της ο θρόνος του επισκόπου και το σύνθρονο ,ένα βαθμιδωτό σύνολο θέσεων για τους ιερουργούς . Από το Ιερό Βήμα υπήρχε πύλη, η οποία οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων.Μεταγενέστερη εξέλιξη της κρύπτης αποτελεί η τοποθέτηση ιερών λειψάνων στη βάση της Αγίας τράπεζας, συνήθεια που διαρκεί ως τις μέρες μας.
Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών.Στο μέσο βρισκόταν ο άμβωνας, από τον οποίο διαβάζονταν τα αναγνώσματα και γινόταν το κήρυγμα. Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας και εκεί στέκονταν οι κατηχούμενοι. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωειδής δεξαμενή για το βάπτισμα, και νότια το διακονικό. Τέλος στον εξωτερικό χώρο, πριν το νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο στο οποίο γίνονταν ορισμένες υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε δεξαμενή με νερό, όπου καθαριζόταν το ιερατείο και ο λαός.
Η διακόσμηση των βασιλικών ήταν ανάλογη με την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια των κτιρίων αυτών. Τα πάμπολλα μνημεία που μας έχουν διασωθεί, (Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Άγιος Απολλινάριος ο νέος κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για την λαμπρότητα αυτών. Εντυπωσιακά είναι τα ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας και της Θεσσαλονίκης.
Βασιλική με τρούλο(τρουλαία βασιλική)
Ο 6ος αιώνας είναι η εποχή της μεγάλης δύναμης του βυζαντινού κράτους και ο θρίαμβος του ορθοδόξου δόγματος. Το γεγονός αυτό είχε αντίκτυπο και στην ανάπτυξη της ναοδομίας. Η παλαιοχριστιανική βασιλική εμπλουτίζεται με νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, ώστε να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη αίγλη. Σπουδαιότερη καινοτομία είναι ο περιορισμός του μήκους του κτιρίου και κυρίως η ανάπτυξη του οικοδομήματος κατά ύψος με την προσθήκη τρούλου στη στέγη του μεγάλου κλίτους. Πρόκειται για μια θαυμαστή αρχιτεκτονική εφεύρεση των μεγάλων μικρασιατών αρχιτεκτόνων Ανθέμιου από τις και Ισίδωρου που πρωτοεφαρμόστηκε στην Κωνσταντινούπολη. Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτού του ρυθμού είναι ο περίφημος ναός της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος κτίστηκε από τον Ιουστινιανό τα έτη 531-537. Η επιβλητικότητα αυτού του ρυθμού είναι έκδηλη. Ο τεράστιος όγκος του ναού, το μεγάλο ύψος, ο τεράστιος θόλος δίνουν μια ξεχωριστή αίσθηση στον πιστό.
Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο (Βυζαντινός ρυθμός)
Ύστερα από μια περίοδο τριών περίπου αιώνων εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα σε ολόκληρο τον βυζαντινό κόσμο, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο. Ο περίφημος αυτός τύπος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 880 μΧ στο περίφημο αυτοκρατορικό κτίσμα της Νέας Εκκλησίας του Παλατιού και εγκαινιάστηκε στα χρόνια του Βασιλείου Α΄ (867-886). Ονομάστηκε Νέα Εκκλησία, διότι παρουσίαζε ένα καινούριο αρχιτεκτονικό τύπο. Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός ρυθμός.
Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του ρυθμού είναι ο σχηματισμός σταυρού εσωτερικά και εξωτερικά στο σχεδόν τετράγωνο πια κτίσμα, με έναν ή πέντε τρούλους στην οροφή. Παραλλαγή του είναι ο τρίκογχος αγιορείτικος ναός, με βασική διαφορά ότι στη βόρεια και νότια κεραία του σταυρού προστίθενται κόγχες για το χορό των ψαλτών. Ακόμα μια παραλλαγή είναι ο εγγεγραμμένος οκταγωνικός ναός, αρχιτεκτονικός τύπος που εφαρμόστηκε στην κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων. Στην περίπτωση αυτή αναπτύσσεται ένας μεγάλος, κεντρικός τρούλος, ο οποίος καλύπτει ολόκληρη σχεδόν τη στέγη και στηρίζεται σε οκτώ κίονες ή πεσσούς.
Μονόχωροι ναοί
Από την εποχή της Λατινοκρατίας και έπειτα εμφανίζεται ένας νέος τύπος μονόχωρου ναού σε μικρές διαστάσεις και με μικρά ανοίγματα. Ο τύπος αυτός επιβάλλεται από την οικονομική δυσπραγία της εποχής και επικρατεί σε όλο τον Ελλαδικό χώρο. Στο εσωτερικό του απουσιάζουν τα κλίτη και ο κυρίως ναός εξελίσσεται ενιαία χωρίς νάρθηκα, ανωδομή και ουσιαστικά χωρίς κανένα διακοσμητικό στοιχείο τοιχοποιΐας.
Ευκτήριος Οίκος :ο πρώτος ναός
Στις απαρχές της χριστιανικής λατρείας οι συγκεντρώσεις των πιστών γίνονταν σε σπίτια, που οι πλούσιοι χριστιανοί παραχωρούσαν για να τελεστούν τα Μυστήρια και να βαπτιστούν εκείνοι που ήθελαν να γίνουν χριστιανοί. Τους χώρους αυτούς τους ονόμαζαν ευκτήριους οίκους ή αγάπες, διότι εκεί τελούνταν και οι αγάπες, δηλαδή τα κοινά γεύματα των πρώτων χριστιανών.
Κατακόμβες
Κατά τη διάρκεια των διωγμών οι χριστιανοί τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία μυστικά, κυρίως στις κατακόμβες. Πρόκειται για υπόγειες βαθιές στοές, στις οποίες θάβονταν οι νεκροί των χριστιανικών και Εβραϊκών κοινοτήτων κατά τον 2ο - 4ο αι μ.Χ. Σκάπτονταν σε περιοχές με μαλακά πετρώματα ή χρησιμοποιούνταν εγκαταλελειμένα λατομεία. Οι κατακόμβες χρησιμοποιήθηκαν μόνο σε περιπτώσεις σκληρών διωγμών λόγω της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του υπογείου τάφου.Στο χώρο τους προβλεπόταν και η κατασκευή επιφάνειας για την τέλεση των μυστηρίων.
Παλαιοχριστιανικοί ναοί
Περίκεντρος ή ροτόντα
Βασιλική
Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα. Πάνω από το βόρειο και νότιο κλίτος συχνά σχηματίζονταν υπερώα (ανωδομή ) τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι τοίχοι καλύπτονταν από λεπτά και πολύχρωμα μάρμαρα (ορθομαρμάρωση) ενώ πάνω από αυτά υπήρχαν ψηφιδωτά. Στην ανατολική άκρη του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το Ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως ναού. Χωριζόταν αρχικά από τον υπόλοιπο ναό με χαμηλό ικρίωμα (χώρισμα) το οποίο στη συνέχεια εξελίχθηκε στο τέμπλο όπως το γνωρίζουμε σήμερα.Στο κέντρο του βρισκόταν η Αγία Τράπεζα και πίσω της ο θρόνος του επισκόπου και το σύνθρονο ,ένα βαθμιδωτό σύνολο θέσεων για τους ιερουργούς . Από το Ιερό Βήμα υπήρχε πύλη, η οποία οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων.Μεταγενέστερη εξέλιξη της κρύπτης αποτελεί η τοποθέτηση ιερών λειψάνων στη βάση της Αγίας τράπεζας, συνήθεια που διαρκεί ως τις μέρες μας.
Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών.Στο μέσο βρισκόταν ο άμβωνας, από τον οποίο διαβάζονταν τα αναγνώσματα και γινόταν το κήρυγμα. Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας και εκεί στέκονταν οι κατηχούμενοι. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωειδής δεξαμενή για το βάπτισμα, και νότια το διακονικό. Τέλος στον εξωτερικό χώρο, πριν το νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο στο οποίο γίνονταν ορισμένες υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε δεξαμενή με νερό, όπου καθαριζόταν το ιερατείο και ο λαός.
Η διακόσμηση των βασιλικών ήταν ανάλογη με την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια των κτιρίων αυτών. Τα πάμπολλα μνημεία που μας έχουν διασωθεί, (Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Άγιος Απολλινάριος ο νέος κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για την λαμπρότητα αυτών. Εντυπωσιακά είναι τα ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας και της Θεσσαλονίκης.
Βασιλική με τρούλο(τρουλαία βασιλική)
Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο (Βυζαντινός ρυθμός)
Ύστερα από μια περίοδο τριών περίπου αιώνων εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα σε ολόκληρο τον βυζαντινό κόσμο, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο. Ο περίφημος αυτός τύπος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 880 μΧ στο περίφημο αυτοκρατορικό κτίσμα της Νέας Εκκλησίας του Παλατιού και εγκαινιάστηκε στα χρόνια του Βασιλείου Α΄ (867-886). Ονομάστηκε Νέα Εκκλησία, διότι παρουσίαζε ένα καινούριο αρχιτεκτονικό τύπο. Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός ρυθμός.
Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του ρυθμού είναι ο σχηματισμός σταυρού εσωτερικά και εξωτερικά στο σχεδόν τετράγωνο πια κτίσμα, με έναν ή πέντε τρούλους στην οροφή. Παραλλαγή του είναι ο τρίκογχος αγιορείτικος ναός, με βασική διαφορά ότι στη βόρεια και νότια κεραία του σταυρού προστίθενται κόγχες για το χορό των ψαλτών. Ακόμα μια παραλλαγή είναι ο εγγεγραμμένος οκταγωνικός ναός, αρχιτεκτονικός τύπος που εφαρμόστηκε στην κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων. Στην περίπτωση αυτή αναπτύσσεται ένας μεγάλος, κεντρικός τρούλος, ο οποίος καλύπτει ολόκληρη σχεδόν τη στέγη και στηρίζεται σε οκτώ κίονες ή πεσσούς.
Μονόχωροι ναοί
Από την εποχή της Λατινοκρατίας και έπειτα εμφανίζεται ένας νέος τύπος μονόχωρου ναού σε μικρές διαστάσεις και με μικρά ανοίγματα. Ο τύπος αυτός επιβάλλεται από την οικονομική δυσπραγία της εποχής και επικρατεί σε όλο τον Ελλαδικό χώρο. Στο εσωτερικό του απουσιάζουν τα κλίτη και ο κυρίως ναός εξελίσσεται ενιαία χωρίς νάρθηκα, ανωδομή και ουσιαστικά χωρίς κανένα διακοσμητικό στοιχείο τοιχοποιΐας.
